Dağıstan tarihçileni kobüsü Kafkaz dav xıx asurnu 30.çu yıllarınnan birinçi imamlanı başgötterivlerinnen başlana dep hisap ete.Dinçilerden alda on yıllanı uzağınna Sultan Ahmat Hannı,Hasan Hannı,Umalat Biyni yolbaşçılığı bulan Orus paça asgerlege garşı yürülgen ganlı yabuşuvlanı uvak-tüyek iç türtüşüvlege sanaylar.
Yelevçüleni yerli halkga etken zulmusun goesetmek içün alimler guru imamlanı esi-pusuda yok zamanlardagı Yermelov nu misalga geltireler .Ogar garşı davlarda san sökken ,gan tökken Gumuklanı atınıda tutmaylar.Kafkaz dav bizden areklerde tav gısıklarda bolgan ahvalat , şonu bizge onça tiyegen yeride yok değen ters pikurge garaganna , biz özübüzde şoğar bara bara inanagan boluparabız.150 yıllar alyakta paça generaller ,eger de tüzde yaşaygan halklanı tura ortakçılıgı bolmadı busa , Rusya Dağıstannı tezokta elep bitecek edi Şamilni atıda goklege çurulmas edi dep yaza.
Gumuklar Orus asgerlege ayrakta olanı topuraklarına açık maydanlarda bet-betke turup üstunluk gazanmaga bacarılmayganın anglap , imamnı yanına çıgıp dav harakatlarda ortakçılık etmege başlagan .Olaga tavlarda muhacirlar dey bolganlar.Endreyli Tavaş Haci ,Töbencungateyli Canakay,Muslumavullu Şan-Geray,Töbengazanişli Totay Musa goççaklığı ,igitligi bulan aytılagan adamlar.Olay dagı neçeleri yüzler ,mingler bulan Gumuk muhacirleni atları halide belgisiz galıptura.
Tarih bulan az-kop busada dolanaganlar Kavkaz davnu devürunne ,kağız iş niçik tındırıklı ,mekenli kuyde yürütüle bolganın yakşı bile .Aytkanık , eski dökümentleni asurlardan ötup bizge yetişmegenliginne paça azalanı bir ayıbıda yok.Kobüsü inkilapnı , vatandaş davnu pasat yıllarınna yok etilgen.Tek yaşırmay aytkanna , saklanganlarıngda onça aktaraganlar bu gungge görunmey.Vladikavkaz,Stravpol,Tiflis,Moskva daki arşivlege yetişip bolmay busak gol tübübüzdeki yerli kitap dokuman fonlardan uzunça yıllar nege paydalanmay turganbız anglaşılmay.
Misal içün,Dağıstan Paçalık arşivinne Gumuk muhacirlege baylavlu bir neçe kağızlar saklangan şolanı birisi 1850.nçi yıl tammuz aynı 29 unna Temirgazık Dağıstannagı Orus asgerleni başçısına berilgen bildirivü:Hurmatli Prens dep yaza ol.Gumuktüzden gaçıp,çığıp tavlardagı milletlege goşulup bizge garşı iş görgenleni siyagın baktıraman.Maga habarlar bildiregen kuyde , bu aynı içinne gaçganlanı arasınna asga-ini Bolat Molla, Taymazhan Botayurttan,Hasanhan Endireyden,Yusup Gerey oğlu bulan Atay Haciev va Acev Hanakaev Köstekten esgerile, şolay bildirüvler her ay gele bolgan. Belgili kuyde çapkınna yada dav türtüşüvde yesir bolup golga tüşken muhacirleni Oruslar bir de gızganmay tav milletleni vakillerinnen ese eki keren artık etip taksirganlar.Olanı gaytmas Sibiryalaga yiberginçe Temirhan -Şuradagı kumandannı tusnagınna halide sürgünge yiberilmegen barıda Dağıstanlılanı atların yazıp ,paça generalni birisine yibere .Şonna bar barıda adamlanı atların esgere turmaylı Gumuk yurtlardan gaçıp-çığıp tutulganların aytsakda tamanlık etedir dep oylayman:
Yusup Muratoğlu-25 yıl Töbencungatey
Sultan Muratoğlu-25 yıl Töbencungatey
Murza mamat Hsanoğlu-35 yıl Targu
Çeriv Mirzaoğlu-35 yıl Töbengazaniş
Umma yusupoğlu-35 yıl Töbengazaniş
Alibek Temiroğlu-35 yıl Heli
Nuh Eldaroğlu-34 yıl Dörgeli
Abdulla Alioğlu -30 yıl Paravul
İslam Mamatoğlu-40 yıl Paravul
Tusnakda saklanaganlanı arasınna özlege hukmu çığarılgan bugun -tangala degenley zincırlaga da buhavlanıp yırak yolga çıgacaklarıda bar.
Olardan Endreyli Han Mutsal Atayoğlu,Vladikavkaz Galada Töbencungateyli Kurban Dada oğlu va Helili Cavat Taştemirov -Brest-Litovskige, Ali Soltan Mahmatoğlu Novaçerkesdegi sürgunge baktırıla.
Şo örde esgirilegen yılnı yazbaşınnan aradan 2-3 ayda getmeyli Paça asgerler Gunip tavda Şamilni golga alacak galgan ömrunu ol Rusyada altın Çeltirni içinne ötgerecek , imamaga şunça yıllar davlar yürütmaga komek etken muhacirler busa Sibiryada ölüp ,ölmegenlerine busa ata yurtlarınna turmaga goymay yat yerlege Turkiyalaga çığıp-getip milletibizni tarihini betlerinnen bolmaganday tasbolup getecek.
YERMELOVNU KAĞIZI
TÜMGENERAL KRABBEGE:Bu aynı 15.inne Trguda bolmaga hıyalım bar.Men gelgençe garapturmay Mehtuli Hanlıktagı va Şavhallıktagı başgotterivleni yançmaga garagız .Yerli halknı bizin asgerlege garşı turuvuna kim va ne zat sebep bolganın va batırevni kim öltürgenin mekenli kuyde toktaştırıgız.
Maga albay yevreniov bildiregen kuyde Mehtuliler Gagaşuralı Hasan Gadini artına tüşüp yürüp va ol aytagan har sozge tınlaylar.Amaldan geleturup ,Hasan Gadini golga almaknı gastın etigiz.
Asgerleni Töbencungateden çıgarmaga algasamagız .Maga yetişken habarlaga göre Mehtuliler tüpten taba yaşırtkın bizge garşı davga hazirlene ,Şavhal özünü güçsüzlügünnen Gazanışlılanı ters işlerin yaşıra va olanı ebinnen gelip bolmay bizge bir zatta bildirmey pısıp tura .Gazaniş tezden berli başgötterivçileni yurtu ekenni bulayda belgili.
Onnan gayrı da Kapirgumuknu Biyini görüşleride şeklik tuvdura , özüne inanma yaraygan adam tugül şonuda hisapka salıgız.
